Тарих

Гомумән, безнең төбәкнең административ бүленешләргә кертелүе гыйбрәтле.

Казан ханлыгы җимерелгәч, ул 1552 еллардан Казан приказына (XVI-XVII йөзләрдәге җирле хакимлек итү органына) караган Минзәлә воеводасына буйсына һәм 1930 елда район оешканчы, Минзәлә кая кертелә, ул шуның составында була. Шуның белән Актаныш ягы 1708 елда Казан губернасы, 1719 елның 29 май фәрманы белән Уфа провинциясе, 1728 елның 31 июленнән Казан воеводасы, 1735-1744 елларда Ырынбур комиссиясе, 1744 елдан Ырынбур губернасы, 1781 елның 28 декабреннән Уфа наместничествосы, 1865 елдан Уфа губернасы һәм 1920 елдан Татарстанның бер өлеше хисаплана. Тарихыбызның күп өлеше бүгенге вакытта башка төбәк саналган урыннарга бәйләнгәнлектән, рәсми кагәзьләрнең дә зур күпчелеге Ырынбур һәм Уфа калаларында саклана.

Һәм башкорт милләтчеләре, бүген дә Актаныш төбәген үз җирләре, дип атарга маташалар. Мондый дәгъвага бернинди нигез юк. Безнең кендек җепләребез болгар бабаларыбызга барып тоташа. Дөрес, электән типтәрләр белән бергә бездә башкорт катламнары да булган. Ләкин башкорт дигәндә бүгенге милләт вәкиле турында сүз бармый, аерым өстенлекләргә ия, җире булган һәртөрле халык вакытында шулай йөртелгән. Аннары Озынкүл авылында яшәүчеләрнең барысы да, Тәкмәк халкының бер өлеше, Иске Байсар һәм Меңнәрдә икешәр, Апачта 52 ир-ат казна крестьяны булган.

Безнең җирлектә иң әүвәл фин — угыр халыклары яшәгән. Пьянобор һәм бронза эпохасы археологик материаллары, каберлекләре (Чиялек, Такталачык, Тат. Әҗби, Мәсәде, Гәрәй, Илчебай, Ирмәш, Актаныш, Карач, Шәбез) шул хакта сөйли. Безнең эраның IV гасырыннан башлап күчмә кабиләләр, угырлар бу якларга үтеп керәләр. XI-XII гасырдан исә Ык һәм Агыйдел елгалары арасына Идел буе болгарлары күченәләр.(Тат.Әҗби, Дербешка).

Казанны канга батыргач, 1584-1586 елларда безнең төбәкне руслар ныклап колонизацияли башлый, елга буйларын үз кулларына төшереп, башка халык вәкилләрен ул тирәдән кимендә 25 чакрым читкә куып, үз авылларын корырга тотыналар. Татарларга тимерчелек белән шөгыльләнү, бакыр чыгару, керәч ясау тыела. Урманнар киселә, чәчүлекләр киңәйтелә. 7 рус авылы барлыкка килә.

Җирле халыклар үзара татар телендә аңлашалар, мәктәп-мәдрәсәдә дә дәресләр шул телдә укытыла. Башкорт тамгасы рәсми кәгазьләрдә генә телгә алына.

Бүгенге көндәге 87 авылның икесе — Мари Суыксу һәм Терпеле — мари авыллары, Михайловка — татарлар белән катнаш рус авылы исәпләнә, калганнары — саф татар авыллары.

Ватанны, милләтне ярату, дингә, гореф-гадәткә, азатлыкка тугрылык — актанышлыларның гомерлек юлдашы.

Чиркәү рус булмаган бар халыкны чукындыру сәясәтен максатчан, үтә кансыз, артык кырыс алып бара. Хәзерге Татарстан җирлегендәге халык өчен иң караңгы еллар, патша реакциясенең котырынган вакыты 1733-1743 елларга туры килә. Моңа түзә алмаган башкорт-татарлар 1735 елда Килмәк абыз, 1740 елда Карасакал җитәкчелегендә баш күтәрәләр, тик патша гаскәрләре коточкыч катылык белән бу востаниеләрне бастыралар, баш күтәрүгә кушылган 696 авыл яндырыла, 16893 кеше үтерелә һәм төрле җәзага тартыла, 9194 хатын-кыз һәм бала-чага алпавытларга коллыкка таратыла, 3406 кеше каторгага җибәрелә, 17154 баш терлек, 9828 сум 29 тиен акча штраф итеп алына. 1735 елда качып киткән ясаклыларны солдатка алу,1736 елда татар белән башкортлар арасында никахларны булдырмау, чикләү, башкортларның җирләрен сатып алуга мөмкинлек турында, мишәр старшиналарына элекке башкорт җирләрен бирү, 1737 елда рус булмаган крестьяннардан икмәкләтә салымнарны русларга караганда ике мәртәбә артык алырга тиешлек турында һ. б. төрле фәрмәннәр чыгарыла. Шуның өстенә чукындыру тулы куәтенә бара. Миссионерлар, бүгенге Минзәлә районындагы күп авылларны чукындырып һәм рус авыллары төзеп, Ык буе чикләренә үк килеп җитәләр.

Мондый мәхшәрләр безнең төбәккә качаклар күчеп килүен көчәйтә. Православиене кабул иткән барлык кешеләргә төшкән барлык салымны (рекрут бирүне дә) 3 ел буена нигездә чукынмаган татарлар түләргә тиеш була. Бу һәм 1742 елның 19 ноябрендә яңа салынган барлык мәчетләрне җимереп бетерергә, яңаларны салмаска дигән закон чыгарылу киеренкелекне арттыра.

Шуңа тагын авылларда берничә кеше православиегә күчсә, анда мәчет салмыйча, чиркәү төзергә, үз динендә калганнарны башка татар авылларына күчереп утыртырга дигән боерык та чыгарылган. Болар Ыкның икенче ягында ук барган.

1773 елның сентябрь уртасында Җаек казакларының Емельян Пугачев җитәкчелегендә баш күтәрүе татар, башкорт, мари арасында дары мичкәсенә шырпы ташлауга тиң була. Минзәлә төбәге Кама аръягындагы баш күтәрүнең үзәгенә әверелә. Беренче фетнә отрядлары октябрь ахырында ук оеша. Хәзерге Актаныш районына кергән авылларда старшиналар Әтнәгул Тимеров, Мөхөммәтрәхим Йосыпов, Ишкуәт Дәүләтбаев, Мәсгут Мусакаев, Ишкәй Уразаев, Табыш Габдуллин, Үмәткол Тәфкилев, Габдула Агафеев, Сабир Якупов, Сәет Давытов, Абдулла Ягъфәровлар җитәкләгән отрядлар яуга кушыла, алар 30-115әр крестьянны берләштергән. Старшиналардан Сабир Якупов һәм Сәет Давытов отрядларында ясаклы татарлар белән беррәттән марилар да үз изүчеләренә каршы көрәшкә чыкканнар. Алар төбәкне колонияләштерү үзәге булган Минзәлә крепостен камауда катнашалар. Бирегә 23 декабрьдә 10 меңгә якын крестьян җыйнала. Кан коешлар патша гаскәрләре файдасына тәмамлана. 30 гыйнварда Бибиков отряды Минзәлә каласына керә. Крестьяннарның күпчелеге туган авылларына таралырга мәҗбүр була. Алар арасында да хыянәт туып тора. Мәсәлән, Ишкуәт Дәүләтбаев дигән старшина (аның төркемендә Кадермәт кешеләре дә була) поход вакытында Сарсаз авылындагы рус крестьяннының өендә тора. Фетнәчеләрнең җиңелүен ишеткәч тә, әлеге рус Ишкуәткә сәнәк белән кадый. Старшина авыр яралардан Бикбауда дөнья куя.

Кабат туп тавышлары гражданнар сугышы чорында телгә килә.«1919 елның 18 мартында Минзәлә юнәлешендә, — дип хәбәр итә „Красный воин“ газетасы (Көнчыгыш фронттагы 2 нче армиянең сәяси бүлеге органы, № 67, 20 март, 1919 ел), — дошман гаскәрләре басымы астында безнекеләр Бакалы авылын калдырдылар. Бәрелешләрдән соң безнең гаскәр Байсар... һәм Актаныш авылларын калдырып, Пучы һәм Бикбау авылларына чигенергә мәҗбүр булды. 21 мартта дошман Пучы авылын да үз кулына төшерде».

Ревком иреклеләрдән отряд оештырырга керешә. 11 мартка каршы төндә 120 штыктан, 35 кылычтан, 10 разведчиктан һәм ике пулеметчыдан торган отряд Минзәләдән Актаныш — Никола — Березовка юнәлешендә чыгып китә. Фронт сызыгына бару юлында ул, мәсәлән, Семиостров, Такталачык, Актаныш волостьларын дезертирлардан, кулак һәм спекулянтлардан чистарта.

Минзәләдән икенче отряд 12 мартка каршы төндә Байсар, Яркәй (Бөре өязе) юнәлешендә юлга чыга.

1919 елның 20 март иртәсендә 2 нче армиянең 28 нче дивизиясе һөҗүмгә күчә һәм 27 мартка каршы төндә Пучыны азат итә. Төбәктә янгыннар тына, атышлар туктала.

Ә 1941 елның 22 июнь иртәсе яу кырына 19577 якташыбызны чакырды, тик аларның11655 енә аннан әйләнеп кайту насыйп булмады. Алар үзләрен сугышта юлбарыстан көчле итеп таныттылар. Актаныш районында туып үскән Баян Дәүләтов, Гатаулла Минаев, Хәсән Заманов, Гомәр Һадиммөхәммәтов, Калинин төбәгеннән Илдар Мәннәпов, Гыймазетдин Вәҗетдинов илнең югары хөрмәтенә — Советлар Союзы Героена, ә Сөрәнчәк егете, Польша партизаннары бригадасы командиры Александр Кузнецов — Польша Халык Республикасының Милли Герое исеменә лаек булдылар.

Татарстан Республикасы Актаныш муниципаль районы гербы

Татарстан Республикасы Актаныш муниципаль районы гербы — Актаныш районы муниципаль берәмлегенең рәсми символы булган танып-белү-хокукый билгесе. Герб Актаныш муниципаль районы Советының 5 нче номерлы карары белән 2005 елның 10 декабрендә расланган.

Герб 2161 теркәү номеры астында Россия Федерациясе Дәүләт геральдика регистрына һәм Татарстан Республикасы Дәүләт геральдика реестрына 26 нчы номер белән кертелгән.

Гербның тасвирламасы

Яшел җирлектә алтын, шундый ук тасма белән бәйләнгән көлтә; киң өске, тәңкәсыман көмеш тасма белән каймаланган сыек зәңгәр (зәңгәр, күк) өлештә ике ягында күтәрелгән канатларын җәеп аңа каршы очучы көмеш акчарлаклар урнаштырылган, эченнән чыккан нурлары киңәеп киткән күтәрелеп килүче яктыртучы кояш.

Герб символикасы

Актаныш районы гербы символлар һәм аллегорияләр теле белән төбәкнең географик һәм икътисади үзенчәлекләрен чагылдыра.

Чыгып баручы Кояш районның урнашуын символлаштыра — ул Татарстан Республикасының Көнчыгыш читендә урнашкан. Җирле халык таңны беренче булып каршы ала. Кояш-озын гомер, активлык, көч, хезмәт сөю символы.

Ике акчарлак һәм көмеш төсендәге дулкынлы буй су ресурсларының аерым ролен күрсәтә: район чикләренең байтак өлеше Агыйдел, Ык, Сөн елгалары буйлап, Түбән Кама сусаклагычы ярлары буйлап уза. Көмеш төс — чисталык, камиллек, тынычлык һәм үзара аңлашу символы.

Районның хуҗалык тормышы гербта унике башаклы көлтә сурәтендә чагыла. Район икътисадының нигезе — авыл хуҗалыгы. Биредә азык-төлек һәм техник культураларның күп төрләрен генә үстереп калмыйча, эшкәртү предприятиеләре дә үсеш алган.

Унике башак, аллегорик рәвештә, унике айны — еллык авыл хуҗалыгы циклын күрсәтә. Башаклар белән шулай ук бер район территориясе белән берләшкән авыл округлары да күрсәтелгән. Көлтә — уңдырышлылык, дуслык, уртак мәнфәгатьләр, ныклык символы.

Алтын төс — уңыш, байлык, тотрыклылык, хөрмәт символы.

Яшел төс — сәламәтлек, табигать, тормыш үсеше символы.

Зәңгәр төс — намус, намуслылык, рухият символы.